Τα κάλαντα - Τι είναι και πώς εξελίχθηκαν στη σημερινή τους μορφή.

Παραμονή Χριστουγέννων πρωί, το κουδούνι χτυπάει, οι νοικοκύρηδες ανοίγουν και η ατμόσφαιρα γεμίζει με την γνωστή μελωδία: 

Τα κάλαντα των Χριστουγέννων.

Ο ήχος της μελόντικας, μια φλογέρα ή πολλές φορές μόνο ένα απλό τριγωνάκι συνοδεύουν το τραγούδι των παιδιών. Όταν τελειώσουν εύχονται «και εις έτη πολλά» ή «Χρόνια Πολλά» και η νοικοκυρά τους δίνει ένα συμβολικό χρηματικό ποσό για τον κουμπαρά τους. Ενίοτε, κυρίως στα χωριά, οι νοικοκυρές φιλεύουν τα παιδιά με παραδοσιακά γλυκίσματα, αμύγδαλα ή φρούτα. 

Με τη γιορτή των Χριστουγέννων ξεκινά μια περίοδος εορτασμού δώδεκα ημερών, το γνωστό Δωδεκαήμερο, που τελειώνει με τον εορτασμό των Θεοφανίων. Στις παραμονές των εορτών που σηματοδοτούν το Δωδεκαήμερο (Χριστούγεννα, Περιτομή ή Αγίου Βασιλείου, Φώτα) ψάλλονται τα κάλαντα από μικρές ομάδες, κυρίως παιδιών. 

Τι είναι όμως τα κάλαντα και πώς εξελίχθηκαν στη σημερινή τους μορφή; 

Ετυμολογικά η λέξη κάλαντα προέρχεται από την λατινική calendae που σημαίνει νεομηνία. Στην Αρχαία Ελλάδα, συναντάμε κείμενα καλάντων παρόμοια με τα σημερινά με παινέματα για τον «αφέντη» του σπιτιού και για την ευημερία του νοικοκυριού. Την εποχή εκείνη τα παιδιά τραγουδούσαν τα κάλαντα κρατώντας ένα ομοίωμα καραβιού για τον θεό Διόνυσο. Κάποιες φορές κρατούσαν και ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης στο οποίο κρεμούσαν τις προσφορές των νοικοκύρηδων. 

Από το 2ο μισό του 2ου αι π.Χ. γιορταζόταν η αρχή του νέου χρόνου τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου. Σύμφωνα με μια παράδοση, η Ρώμη σώθηκε από τρεις αδελφούς, τον Κάλανδο, τον Νόννο και τον Ειδό, που ανέλαβαν να θρέψουν τους κατοίκους της.

 Ο πρώτος για το χρονικό διάστημα 12 ημερών που ονομάστηκε «Καλάνδας», ο δεύτερος για τις επόμενες 10 μέρες που τις είπαν «Νόννας» και ο τρίτος για τις τελευταίες 8, τις Ειδούς. Με το πέρασμα του χρόνου οι δυο γιορτές επισκιάστηκαν από την πρώτη και έτσι έμεινε η γιορτή των καλένδων ως μεγάλη εορτή και οι άλλες δυο ξεχάστηκαν πολύ πριν την εμφάνιση των χριστιανικών εορτών. 

Κατά τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια, τα κάλαντα-άσματα δημιουργήθηκαν μέσα από την ανάγκη υπενθύμισης του περιεχομένου των εορτών και των συνηθειών που σχετίζονται με αυτές.

Οι γιορτές του Δωδεκαήμερου

Όταν ανέλαβε ο Κωνσταντίνος ο Α΄ τον θρόνο στο Βυζάντιο προσπάθησε να βρει κοινά σημεία ανάμεσα στις ειδωλολατρικές και τις χριστιανικές εορτές, έτσι ώστε η αντικατάσταση τους να είναι ομαλή.

 Ως αποτέλεσμα, τα Χριστούγεννα τοποθετήθηκαν την 25η Δεκεμβρίου ως αντικατάσταση της γιορτής του Αήτητου Ήλιου ή αλλιώς Μίθρα, που συμβόλιζε την αύξηση του φωτός της ημέρας, η Πρωτοχρονιά την 1η Ιανουαρίου ακολουθώντας την εορτή των καλένδων και τα Φώτα στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα που στην Αλεξάνδρεια γιόρταζαν τα γενέθλια του θεού Χρόνου.

Τα κάλαντα

Τα μορφολογικά στοιχεία των καλάντων παραπέμπουν σε εκείνα των δημοτικών τραγουδιών τόσο στην μουσική όσο και στα λόγια. Οι στίχοι τους εξιστορούν τα θρησκευτικά γεγονότα των ημερών (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνια) με λεξιλόγιο λόγιο αλλά και λαϊκό. Η μουσική που τα συνοδεύει είναι απλή και ευχάριστη, ποικίλλει όμως ανά περιοχή υιοθετώντας στοιχεία από την παράδοση της εκάστοτε περιοχής.

Τα κάλαντα των Χριστουγέννων

Τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα διηγούνται τη γέννηση του Χριστού και την επίσκεψη των μάγων στη φάτνη του. Το πιο γνωστό κείμενο που τραγουδήθηκε και τραγουδιέται ακόμα είναι το παρακάτω με τις δυο/τρεις πρώτες στροφές ως πιο συνηθισμένες.

''Καλήν εσπέραν (ή «καλήν ημέραν») άρχοντες, 

κι αν είναι ορισμός σας, 

Χριστού την θείαν Γέννησιν να πω στ' αρχοντικό σας. 

Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει, οι ουρανοί αγάλλονται χαίρετ' η φύσις όλη. Εν τω σπηλαίω τίκτεται εν φάτνη των αλόγων ο Βασιλεύς των ουρανών

 και Ποιητής των όλων.''

Κάθε περιοχή της Ελλάδος έχει την δική της εκδοχή, έτσι συναντάμε  τα Μωραϊτικα κάλαντα: 

''Χριστούγεννα πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου! 

Για βγάτε διέτε μάθετε πως ο Χριστός γεννιέται. 

Γεννιέται κι ανατρέφεται στο μέλι και στο γάλα το μέλι τρων οι άρχοντες,

 το γάλα οι αφεντάδες και το μελισσοβότανο το λούζουνται οι κυράδες...'' 

[1] (κλικ πάνω στους αριθμούς ν' ακούτε τα κάλαντα) 

τα Κερκυραϊκά: 

''Σήμερο οι Μάγοι έρχονται στη χώρα του Ηρώδη (2), 

Και ο Ηρώδης ταραχθείς έγινε θηριώδης (2) , 

κράζει τους Μάγους και ρωτά : Μάγοι που θε να πάτε; (2), 

Εις Βηθλεέμ το σπήλαιον, την πόλιν την αγίαν(2), 

που εκεί γεννάει το Χριστό η Δέσποινα Μαρία (2). 

Και εις έτη πολλά! '' [2]

τα Αιγινίτικα: 

''Καλήμερα! καλήμερα και πάντα καλημέρα! 

Να τον καλημερίσουμε αυτόν το νιον αφέντη. 

Αφέντη μου πεντάφεντε, πέντε φορές αφέντη, 

πέντε φορές αφέντεψες και πάλι αφέντης είσαι... '' [3]

καθώς και πολλά αλλά όπως τα Θράκικα/Ραιδεστού, τα Κρητικά , τα Σαμιώτικα-Θρακικά, τα Κυπριακά, τα Κυκλαδίτικα, τα Βυζαντινά και τα Ποντιακά. 

Όλα με τον δικό τους ιδιαίτερο σκοπό-μελωδία προσεγγίζουν το θέμα της γέννησης του Χριστού από διαφορετική σκοπιά. Πέρα από το βασικό θέμα τους, τα κάλαντα επαινούν το σπίτι και την οικογένεια, με ευχές και επαίνους για το νοικοκυριό και την ευημερία του.

ΚΛΙΚ εδώ για να διαβάσετε και να ακούσετε κάλαντα Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Φώτων απ' όλη την Ελλάδα.

 Πηγή: Μεγάλη μουσική βιβλιοθήκη Ελλάδας