Η γελοιοποίηση του γελοίου ως σάτιρα

 

 

Η γελοιοποίηση του γελοίου ως σάτιρα: εύκολοι τρόποι να αυτοϊκανοποιηθείτε κοροϊδεύοντας τους άλλους
γράφει ο  Θοδωρής Τζίμας

Σάτιρα: (λατ. Satura) ελεγκτικό για τα τότε ήθη είδος λογοτεχνικό όπου συγχέονται και τα είδη και οι μορφές και τα μέτρα, έργο που ελέγχει ειρωνικά τα σύγχρονα κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα, μας δίνει ο Εμ. Κριαράς.

Μιλώντας για το κυρίαρχο ιδεολογικό μέσο των τελευταίων δεκαετιών, την τηλεόραση, είναι αυταπόδεικτο το γεγονός παραποίησης των εννοιών, φαινόμενο κοινωνικό εν γένει. Ωστόσο, όσον αφορά μεταξύ πολλών άλλων και τον όρο «σάτιρα» δεν έχουμε να κάνουμε με παραποίηση, αλλά με αντιστροφή της σημασίας του, αν όχι με εκ νέου, a priori σηματοδοσία του. Παρόλα αυτά δεν είναι πρωτοφανές. Πρωτοφανής είναι όμως η διάδοσή του στα ΜΜΕ με πλήθος «σατιρικών εκπομπών», αλλά και το διαρκώς αυξανόμενο φιλοθεάμον κοινό. Σάτιρα λοιπόν.
Με λίγα λόγια, η σάτιρα σήμερα θα μπορούσε να είναι μια όαση στα τόσα υποπροϊόντα που βλέπουμε να αναπαράγονται γύρω μας με κάθε έκφανση. Καμιά σχεδόν σχέση βέβαια  με την ιστορική παράδοση της σάτιρας. Σήμερα θα μπορούσε ωστόσο να είναι και η διαχωριστική γραμμή που θα έκανε διακριτή τη σαχλοκωμωδία από τη κοινωνικοπολιτική κριτική με χιουμοριστικό τρόπο. Εξάλλου, το γέλιο είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση. Η σάτιρα απογυμνώνει το κοινωνικό status quo από τα λεπτολογικά χαρακτηριστικά του καθωσπρεπισμού, αναδεικνύει τις κοινωνικές αντιφάσεις και τις ανταγωνιστικές σχέσεις. Αποκόβει τους εξουσιαστικούς δεσμούς και απαλλαγμένη από αυτούς δημιουργεί ένα νέο πεδίο αντιπαράθεσης με καθετί που δημιουργεί τη κοινωνική πραγματικότητα-αθλιότητα. Προϋποθέτει μια σχετικά ευρεία ανεξαρτησία από πολιτικές και lifestyle αγκυλώσεις και υπεισέρχεται στην ουσία. Απομυθοποιώντας τη φύση των πραγμάτων προτείνει υποδόρια μια νέα ηθική, έναν νέο τρόπο θέασης και κριτικής, μια διαφορετική κοινωνική αντιπολίτευση.
Όμως, στις «σατιρικές» (αυτοπροσδιορίζονται ως τέτοιες) εκπομπές εμφανίζονται και νέα ήθη, νέοι τρόποι σάτιρας. Αντί πχ. να λοιδορείται ένα ολόκληρο σύστημα για τα δεινά και τα ευτράπελα που δημιουργεί, «σατιρίζονται» (εννοείται κατ΄επανάληψη μπας και γίνει κοινωνική μάθηση – επανάληψη μήτηρ μαθήσεως) αυτά τα ίδια. Αναπαράγονται και εμπορευματοποιούνται σαν τη προσωποποίηση της κοινωνικής παρακμής ενώ στη πραγματικότητα είναι απλά μια παθογένεια που γεννά η κοινωνική κατάσταση, η ελεύθερη αγορά, η σύγχρονη πολιτιστική βιομηχανία. Αν θεωρήσουμε ότι στα πλαίσια της επονομαζόμενης (νέο)σάτιρας ανήκει η «κοινωνική κριτική με τρόπο ευτράπελο και κωμικό» (ναι, κάπως έτσι το εξηγούν οι θιασώτες της), εδώ το μόνο που επικρίνεται είναι τα εξωτερικά συμπτώματα της κοινωνικής παρακμής κι ουδέποτε τα αίτια αυτής ή η παρακμή η ίδια. Έτσι, οι αντικειμενικές πλέον συνθήκες κοινωνικής-πολιτικής-αισθητικής (δεν μπορούμε να υπολογίζουμε χωριστά αυτές τις έννοιες) παρακμής αποσιωπούνται και υποσκελίζονται. Τα θύματα γελοιοποιούνται, οι θύτες απενοχοποιούνται. Τόσο απλά. Ποιος νοιάζεται πια; Έχουμε να γελάσουμε με ό,τι η εποχή μας ξέρασε.
Εξάλλου, έχει μια κρυφή γοητεία να βλέπεις τις ζωές των άλλων. Ο σύγχρονος καταναλωτικός άνθρωπος αρέσκεται στο να κοιτάζει από τη κλειδαρότρυπα. Μπορεί να γελάει με τις ώρες βλέποντες κάθε βλακώδη ή ασυνήθιστη συμπεριφορά του άλλου, με τη τριγύρω του ανοησία (ναι, είναι ο ίδιος άνθρωπος που κατά κανόνα δεν θα ανεχτεί ούτε ένα σκωπτικό σχόλιο για το πρόσωπό του, βρίσκει τον αυτοσαρκασμό άχρηστο και άμα τύχει απαντά με το αφοπλιστικό «ρε, ξέρεις ποιος είμαι εγώ;» – τέτοια βαθειά αίσθηση χιούμορ!). Και προφανώς είναι πιο διασκεδαστικό να βλέπουμε τα χάλια των άλλων παρά να κοιταχτούμε εμείς οι ίδιοι. Έτσι, ίσως νιώσουμε κάπως πιο ικανοί, λίγο πιο άξιοι. Θέτουμε λοιπόν οι ίδιοι τα κριτήρια που εμείς όλοι δημιουργήσαμε και συγκρινόμαστε με τον πάτο: ω! μα είναι προφανές, είμαστε ευφυΐες! Παραδεχτείτε το, εμείς δεν θα κάναμε ποτέ τις ανοησίες που κάνουν αυτοί οι χαζοί στα βίντεο που αναπαράγει η κάθε σατιρική εκπομπή. Αυτοϊκανοποιούμαστε κρυφά.
Εκεί ακριβώς ποντάρει η κυρίαρχη ιδεολογία, η ιδεολογία του τίποτα, ο καταναλωτικός ολοκληρωτισμός των ΜΜΕ. Στοχεύει στα ταπεινά ένστικτα του ανθρώπου, στη περιέργεια και στη δίψα του για, έστω και έμμεση, αυτοεπιβεβαίωσή του μέσω του υποσκελισμού του «άλλου». Έτσι, η κοινωνική κατάπτωση, η ανθρώπινη εξαθλίωση και η αυθόρμητη –πλην ατυχής τις περισσότερες φορές– έκφραση γίνεται αντικείμενο διακωμώδησης υπό μορφήν light εμπαιγμού (έχει επίσης πολύ ενδιαφέρον ο τρόπος που οι περισσότεροι αυτοί ηθικολόγοι σατιρίζουν αυτές τις εικόνες κοιτάζοντας τες όπως ακριβώς οι ηλικιωμένοι κοιτούν ένα πορνοπεριοδικό: και καλά αποτροπιασμένοι αναφωνώντας συχνά πυκνά «τσ τσ τς» ενώ αλλάζουν τις σελίδες χωρίς να ξεκολλά το μάτι τους από το «θέαμα»). Συναφείς είναι και οι εικόνες τηλεοπτικού –κι όχι μόνο– κιτς, μια συνεχής επαναπροβολή παρακμασμένων εκφάνσεων της καθημερινότητάς μας. Αντί να λοιδορείται ή να καταγγέλλεται μια ολόκληρη βιομηχανία κατασκευής όλων αυτών των προσωποποιήσεων μιας ορισμένης θέσης απέναντι στα πράγματα, γελοιοποιούνται τα ίδια τα υποπροϊόντα της.
Πολύ βολική κατάσταση για ένα σύστημα που θέλει να λειάνει τις αντιφάσεις και ουσιαστικά να… «κόψει τι3ς γωνίες». Προωθείται σαν «καταγγελία» που δεν είναι καταγγελία αλλά φαίνεται ως τέτοια. Αποτέλεσμα; Μια δήθεν κοινωνική κριτική απονευρωμένη από τα περισσότερα ειδοποιά χαρακτηριστικά της και «ντυμένη» με την ασυλία που προσφέρει ο προσδιορισμός της ως σάτιρα. Έτσι, ο τηλεθεατής κλείνει την tv αθωωμένος, απαλλαγμένος πλέον έχει ολοκληρώσει το «καθήκον» του να αντισταθεί και σήμερα στις κοινωνικές προκλήσεις και τη πολιτική πραγματικότητα. Έχει έρθει η κάθαρσις, χαρακτηριστικό γνώρισμα του αρχαιο-αθηναϊκού δράματος και της ρωμαϊκής σάτιρας.. Όλοι ευχαριστημένοι.
Επομένως, γίνετε κι εσείς ένας νέος Αριστοφάνης, μπορείτε. Η συνταγή είναι απλή: πάρτε 10 βίντεο με ατυχείς στιγμές από αυτόν τον αχταρμά που λέγεται «τηλεοπτικό πρόγραμμα» (στη πραγματικότητα θα βρείτε πολλά περισσότερα). Αναπαράγετε τα και σχολιάστε τα στην αρχή κωμικά, μετά με αποτροπιασμό. Ρίξτε και 2-3 σόκιν αστεία, 1 ανέκδοτο σχετικό με σεξ κι άλλο ένα βίντεο με υπονοούμενο σεξ. Αυτά σε συνδυασμό με μια εναλλακτική (ποτέ κανείς δεν κατάλαβε τι είναι όντως το «εναλλακτικό») προσέγγιση και μια φιλο-νεολαιίστικη διάθεση θα δέσουν άψογα σε μια νέοσατιρική εκπομπή. Τα πάντα πωλούνται και τα πάντα αγοράζονται..
anti-texni.blogspot.com